'Tijd' is na dag en mens het meest voorkomende woord in onze taal. Wonderlijk dus dat we bijna nooit bij de tijd zelf stil staan. En dat we niet precies weten wat tijd is. Sommige denken aan het tikken van de klok, anderen aan het stromen van een rivier of het uitdijen van de kosmos. Heel wat denkers hebben zich er door de eeuwen heen het hoofd over gebroken. Aristoteles omschreef tijd als 'het getal der beweging volgens het voorafgaande-volgende'. Maar ik ben het niet met hem eens dat tijd een getal is. Sint Augustinus gaf in zijn belijdenissen een cryptischer antwoord: "Wat is de tijd? Wanneer niemand mij het vraagt, weet ik het; wanneer ik het iemand op zijn vraag zou willen uitleggen, weet ik het niet." Dat benadert voor mij al meer de essentie. Namelijk dat tijd iets mysterieus is dat altijd van vorm verandert.
Om te ontdekken wat tijd is kunnen we ons oor te luister leggen bij de oorsprong van het woord tijd. In het Nederlands is tijd geëvolueerd van het woord tide (dat we nog herkennen in getijde). Rond 1100 is dit verbasterd naar tijt. In heel Europa en West-Azië vinden we dih-, deh- en ti-klanken die te maken hebben met tijd. In het oude Griekenland bijvoorbeeld δαιέστηαι (daiesthai) dat (ver)delen betekent. In het oud-Indisch dāti (hij verdeelt). Het Armeens spreekt van 'ti' dat ouderdom betekent. Al deze woorden komen voort uit het Indo-Europese 'dei'.
Nu zijn de meeste van onze woorden afkomstig uit de landbouwcultuur, die is gebaseerd op schaarste, beheersing en beschaving. De zaai- en oogsttijd bonden de mens vast op dezelfde plek en aan de tijd. In 'Het Regime van de Tijd' schetst Jaap Goudsblom hoe de uitvinding van cijfers en wiskunde helpen om familie- en stamstructuren te creëren met hogere overlevingskansen. Hij merkt op dat rondreizende culturen als de Nuhr tot voor kort geen woord voor tijd kenden. Zij gebruiken 'event time' en relateerden hun ritme niet aan cijfers maar aan vaste momenten in de dag, maand of jaar, zoals het middaguur, het halen van water, hout of de koeien, zonsopkomst en zonsondergang maar ook het vertrek van bepaalde soorten. Hun verhalen begonnen dan met ‘het was toen de Ibis vertrok’.
Inmiddels zijn ook de meeste nomadenculturen ingelijfd door het regime van de klok. Tegen wil en dank verhouden zij zich tot een kapitalistische consumptie cultuur en worden opgezadeld met klimaatverandering, landjepik en beëindiging van hun manier van leven. De accurate klok heeft de overlevingskansen van sommigen vergroot en die van anderen verkleind. Goudsblom merkt aan het slot van zijn boek op dat hoe groter de afhankelijkheid van cijfers en technologie, hoe groter de kans op uitsterven. Als het leven in hypermoderne steden niet meer synchroon loopt met de natuur en hulpbronnen uitgeput raken, laat de vervanging van het ene systeem door het andere niet lang op zich wachten. De hang naar cijfers en homogenisering van de klok maakt de Westerse mens niet per se gelukkig. We zitten niet voor niets in een transitie van tijdperk (niet alleen een tijdperk van transitie).
Goed dus om te begrijpen dat tijd geen gegeven is maar een cultureel construct eigen aan een specifieke cultuur. Tijd is meer dan de meting van het uurwerk. Het gaat niet alleen om tellen en volgorde, het gaat om beweging, het stapelen van de jaren en cycli binnen de natuur. Het gaat over onze psychologische toestand (leven we in het heden, verleden of toekomst) en de tijdgeest in de maatschappij. Het gaat om vooruitzien en verhalen vertellen via tijdlijnen (en in de keuze voor de kadrering bepaalde informatie weglaten). Over in de flow zijn en je op je plek voelen (samenvallen met tijd). En over de eeuwigheid (kosmische tijd) die onvoorstelbaar groot is en ons verstand te buiten gaat. En niet te vergeten de dood, eindigheid en destructie die een einde aan alles maakt (de tand des tijds). En dan is er nog het hier en nu van bewustzijn. Kortom, tijd gaat over alle aspecten van het leven. En het is een prachtig en wonderlijk verschijnsel.
De komende maanden schrijf ik verder aan Pluk de Tijd. 31 maart gaat het manuscript naar de uitgever. 24 februari om 14:00 uur geef ik een workshop tijd ontwerp in Amsterdam. Mocht je interesse hebben, stuur me een mailtje. Binnen twee tot twee en een half uur word je tijdwijs en ga je aan de slag met jouw specifieke tijd uitdaging. Je gaat gegarandeerd verwonderd en met meer tijd naar huis dan waarmee je kwam.
