Mentale tijd: magie van de bovenkamer
Hoe ons brein onze perceptie van tijd bepaalt (en wij ons brein via de ademhaling)
Op 17 juli komt Inside Out 2 uit, het vervolg op de geweldige Pixar film uit 2015 waarin het publiek kennismaakt met de 11-jarige Riley en haar emoties. Een mooie gelegenheid om het over mentale tijd te hebben. Want onze tijdbeleving wordt voor het grootste gedeelde bepaald in onze hersenen. Na een korte reflectie op de film leg ik enkele tijdprocessen in het brein uit, geef ik tips om je tijdbeleving aan te passen en sta ik stil bij de beeldtaal van mentale tijd. Met tot slot de oproep om je favoriete muzieknummer (over tijd) te delen en een terugblik op de afgelopen twee maanden.
Mijn 83-jarige buurvrouw merkte recent op: “Zou het niet geweldig zijn als we een verrekijker hadden waarmee we naar binnen konden turen en al onze emoties zien?” Precies dat is het concept achter Inside Out. Riley is net met haar ouders van het koude Minnesota naar het hete San Francisco verhuisd. Ze maakt moeilijk vrienden en komt in een depressie terecht. Waar voorheen de emotie Joy de dienst uitmaakte in haar hoofd, neemt nu de hulpeloze en onhandige Sadness de boel over. Een echt lastpak. Althans, in de ogen van Joy wiens adagium is: ‘Kop op, schouders eronder! Door Sadness geen ruimte te geven ontstaan juist meer problemen. Voor het verdere verloop van de film raad ik vooral aan om de film te kijken (via Disney of Pathé Thuis)
Wat Inside Out zo uniek maakt (los van het taboe doorbreken op mentale gezondheid) is de speelse visualisatie van verschillende breinfuncties. Van een commandocentrum waar de vijf basisemoties (blij, boos, bang, bedroefd en walging) beslissingen nemen tot de bibliotheek waar conciërges herinneringen uit het geheugen opruimen met een stofzuiger, tot een filmstudio als het domein van de verbeeldingskracht. In Inside Out 2 is Riley een tiener, komen er nieuwe emoties bij (stress, jaloezie, verveling, nostalgie en schaamte) ontstaat er meer chaos en meer avontuur. Ik kan niet wachten!
Hoe tijd in onze hersenen ontstaat
Neurowetenschappers hebben al aardig wat ideeën over hoe tijd in het brein werkt. Uit MRI scans blijkt dat de hippocampus (onderdeel van de temporele kwab) ons gevoel voor ruimte en tijd aanstuurt. Hoewel ‘aansturen’ misschien niet het beste woord is. We creëren tijd namelijks in ons brein. Net als andere uitvindingen van de mens (tafels, cijfers, klokken), bestaat het als concept in ons hoofd, niet als objectief gegeven. Sterker nog, ieder stel hersens construeert tijd op een andere manier omdat ieder brein net anders geprogrammeerd is via specifieke genen, hormonen en unieke herinneringen. Doet een bepaalde klier het niet, of staat een bepaalde set genen uit, dan wordt de tijd heel anders beleefd. Sommige mensen zijn dagdromers, anderen heel nuchter. Traumapatiënten zitten vast in het verleden. Work-a-holics zijn gericht op de toekomst. Mensen met alcohol, suiker, caffeïne of cannabis in hun bloed ervaren tijd heel anders dan mensen zonder. Mensen met hersenletsel verliezen soms elk besef van ruimte en tijd of hebben last van korte termijn geheugenverlies.
Versnelde of vertraagde tijdervaring
Of iets voor ons gevoel kort of lang duurt, hangt voor een groot deel af van de snelheid waarmee neuronen (hersensignalen) door onze hersenen reizen. Is een situatie ons bekend, dan hebben onze hersenen al neurale paden aangemaakt. De neuronen reizen dan snel en de tijd lijkt snel te verlopen. Is een situatie nieuw, dan moeten er nieuwe neurale paden worden aangemaakt. Een soort blauwdruk van de situatie in het geheugen. Dat kost tijd, en de neuronen doen er langer over om van A naar B te reizen. Het tijdbesef (ten opzichte van de kloktijd) vertraagt.
Om deze reden duurt de terugweg vaak korter dan de heenweg en lijkt de tijd sneller te gaan als we ouder worden. We hebben zo vaak dezelfde omgeving gezien en dezelfde routine doorlopen dat onze hersenen nauwelijks nog nieuwe paden aanmaken. Bovendien hebben we, naarmate we ouder worden, steeds minder tijd voor ons en steeds meer tijd achter ons. Een kind fantaseert over wat het doet als het later groot is. Als veel van die keuzes al zijn geweest, en de toekomst niet meer open ligt, grijpen mensen vaker terug op herinneringen en dat wat bekend is.
Andere illusies in het brein
Hoe anders is het als je jong bent? De eerste keer verliefd zijn, je eerste bolletje citroenijs, de eerste keer zonder handen fietsen (en vallen). Elke nieuwe geur, kleur, smaak, textuur en geluid is spannend en opwindend. Door de extra aanmaak van adrenaline en dopamine wordt ieder detail geregistreerd en opgeslagen. De omvang van die gebeurtenis in het geheugen is bij het aflezen in de hersenen dan ook groter dan een nieuwe herinnering van dezelfde handeling. Die maakt simpelweg minder indruk. Daarom kan het voelen alsof heftige gebeurtenissen zich in slow motion afspelen. We hebben simpelweg een verhoogd bewustzijn omdat we in gevaar zijn.
Het pad dat neuronen afleggen is ook verantwoordelijk voor Déjà Vu; het gevoel dat je ergens al eerder bent geweest en precies hetzelfde meemaakte. De zintuigen zenden een signaal uit naar het geheugendeel én het handelingsdeel van het brein. Waar de neuronen normaal het handelingsbrein sneller bereiken, en vanuit daar doorgaan naar het geheugen, is de volgorde nu andersom. Het geheugen heeft de herinnering al opgeslagen, waarna het handelingsbrein alsnog neuronen doorstuurt naar het geheugendeel om de waarneming op te slaan. Maar daar treffen de neuronen dezelfde gebeurtenis aan en geven als feedback dat je daar al bent geweest, maar dan live.
Hoe we onze tijdbeleving kunnen hacken
Het leuke is, het brein is plastisch en blijft altijd vormbaar. Door nieuwe activiteiten en nieuwe ervaringen te blijven (op)doen, blijven we jong van geest en vetragen we de tijd. Leer bijvoorbeeld een nieuwe taal, instrument, recept of weg naar huis en je brein zal worden uitgedaagd om nieuwe verbindingen aan te leggen. Of stel jezelf bloot aan prikkels die veel adrenaline losmaken, zoals een ijsbad of een koude douche. Dit werkt bevorderlijk voor het geheugen en stimuleert de geheugenfunctie.
Positieve psychologen raden mensen met een pessimistische kijk op het heden aan om dankbaarheid te oefenen en daardoor stil te staan bij wat goed is, in plaats van wat ontbreekt. Voor mensen die vastzitten in het verleden bieden neurolinguïsten therapie aan die de aangeleerde overtuigingen (soms verkeerde aannames) vervangen of aanvullen met alternatieve argumenten (soms met gebruik van hypnose). En iedereen kent wel mindfullness oefeningen waarmee gedachten van een afstand geobserveerd kunnen worden. Dat begint met tot 10 tellen en rustig ademhalen, en gaat door tot aan yoga en meditatie, waarbij gedachtes en identiteit van elkaar ontvlochten raken.
Sowieso is de ademhaling het belangrijkste instrument om de geest de beïnvloeden. Het eerste dat we doen wanneer we in gevaar zijn is de adem versnellen of de adem inhouden: (de fight, flight of freeze reflex). Deze reactie is afkomstig uit de tijd dat we als jager verzamelaars op de savanne rondrenden en vaak genoeg moesten vluchten voor grote roofdieren. Als het gevaar geweken was ging de ademhaling weer in ruststand. In de moderne wereld vol prikkels krijgt ons lichaam niet de kans om uit de stress stand te komen. We worden continue blootgesteld aan prikkels die gevaar communiceren of onze aandacht vragen, in het verkeer, via reclame en media die constant om onze aandacht vraagt. Vaak vergeten we daardoor adem te halen.
De enige oplossing is (naast je smartphone en de televisie uitzetten) bewust aan de slag met de ademhaling. Tien keer diep in- en uit. Het liefst voorafgaand aan iedere maaltijd. Of tijdens meditatie of een sportsessie. Met een continue ademhaling, zoals een baby ademhaalt zonder tussenpauzes, kunnen traumatische herinneringen zelfs het lichaam uit worden gewerkt, een techniek die bekend staat als rebirthing. Zang en ademwerk zijn andere manieren om de ademhaling te leren beheersen.
De beeldtaal van mentale tijd: morph, deur, wolk, spiegel
Wat is nu dé plek van mentale tijd? Los van denkbeeldig in de hersenen of de divan van de psycholoog? Ik zou zeggen de psychedelische trip, uitmuntend beschreven in Alice in Wonderland. Alice ziet een konijn praten (“I’m late, I’m late, for a very important date!”), kruipt een benauwend konijnenhol in, belandt in een val die oneindig lijkt te duren, neemt een vloeistof waardoor ze krimpt en paddestoelen cake waardoor ze groeit. Via een deur betreedt ze een alternatieve werkelijkheid. De deur als metafoor wordt ook gebruikt door de Britse schrijver Aldoux Huxley in zijn autobiografie The Doors of Perception (1954), waarin hij zijn mescaline trips beschrijft. Het middel verruimt zijn geest en vervormt de ruimte op manieren die alleen in dromen mogelijk zijn. Alles krijgt andere kleuren en een ander karakter.
Uit proportie geblazen werkelijkheden zien we ook terug in Inception (2010), Everything Everywhere All At Once (2019) en The Science of Sleep (2006). Met name deze laatste film is een pareltje. Daarin droomt een vormgever, werkzaam in een papierwinkel, de meest wonderlijke werelden bij elkaar. In bovenstaande scène krijgt hij het aan de vuist met zijn werkgever, die hij ervan verdenkt een oogje op zijn love interest te hebben. Dromen geven het onderbewuste ruimte om boven te komen. Volgens Freud aan alles dat overdag onderdrukt is, zowel onze angsten als lusten.
De kast
Het geheugen wordt vaak voorgesteld als kamer met speciale compartimenten, en daarin een kast met meerdere lades of een doos. Sommige laatjes houden we liever gesloten, de pijnlijke herinnering mag van ons niet ontsnappen. Prachtig verbeeld in de film Being John Malkovich (1999) waarin een poppenspeler en een dierenverkoper (gespeeld door John Cusack en Cameron Diaz) het bewustzijn van John Malkovich betreden via een geheime deur. Zijn gedachtes zijn zo creatief dat meeliften in zijn hoofd voelt als de leukste achtbaanrit. Niet voor John Malkovich zelf natuurlijk. Hij wil niets liever dan het luik sluiten en de indringers uit zijn hoofd verdrijven.
Schaapjes tellen voor het slapengaan
De meest voorkomende beeldspraak bij mentale tijd is de wolk. We zitten ‘met ons hoofd in de wolken’ of bevinden ons ‘op een roze wolk’. Als we woedend zijn moeten we stoom afblazen. De term depressie staat niet alleen voor een gebrek aan druk, het is ook een weerfront dat hevige buien komt brengen (neerslachtigheid). Gedachtes drijven als wolken ons hoofd in en uit; staten van zijn die ons tijdelijk bedwelmen.
Al deze uitdrukkingen zijn geen toeval. Het vakgebied dat mentale tijd bestudeert is de psychologie. Dat komt van het oud-Griekse woord ψυχή (psyche) dat ziel betekent. Later kwam daar nog het woord Πνεύμα (pneuma) bij, oftewel, lucht. Men geloofde dat het verschil tussen levende en niet-levende wezens de ademhaling was, en dat de eerste mens uit klei werd opgebouwd en door een schepper leven werd ingeblazen (anderen hebben het over een vuur waaruit de vonk van het leven ontstaat). In het Latijn zijn de woorden voor ziel en geest Animus en Spiritus. De kunst van animeren betekent dus leven inblazen. Kunstenaars die bidden om inspiratie hopen dat ze een ingeving krijgen ingefluisterd. Denk aan de hersenpan in de Harry Potter films of de Grote Vriendelijke Reus van Roald Dahl die dromen vangt met een giga vlindernet.
Tot slot zijn spiegels het instrument van mentale tijd. Hun reflecterende oppervlakte verandert voortdurend, vooral als het water betreft, zoals de wolken in de lucht steeds nieuwe vormen aannemen. Ook hier speelt fysiologie een rol, omdat water de drager van geheugen is. Hoewel al onze cellen in ons lichaam zich vernieuwen, blijft ons geheugen in stand, vermoedelijk omdat de informatie via bepaalde frequenties en trillingen in een specifieke vorm wordt opgeslagen. We hopen via de spiegel onszelf in de ziel te kunnen kijken. Maar hoe vaak staan we nu werkelijk stil bij ons spiegelbeeld (en bij onze schaduw, die in het geval van Peter Pan een heel eigen leven leidt)?
Een mooie (korte) documentaire die ons en anderen letterlijk een spiegel voorhoudt is Sa Nule van Marjoleine Boonstra. In de documentaire vertellen vluchtelingen van de Balkanoorlog wat ze zien nadat ze huis en haard verlaten hebben en al 9 maanden in een vluchtelingenkamp wonen. Zeker de moeite van 10 minuten kijken waard.
Ik zoek jullie favoriete nummers (over tijd)
Muziek (en geuren) kan de geest in een mum van tijd transporteren naar vroeger. Heb je een mooi nummer dat voor jou symbool staat voor een bijzondere herinnering? Ik hoor het graag van je. Ik heb momenteel al een Spotify Afspeellijst met nummers over tijd, maar daarin zit vooral ook veel elektronische muziek (het genre dat ik graag luister). Als mijn boek straks uit is hoop ik muziekliefhebbers van alle genres blij te kunnen maken. Voeg hieronder dus vooral de titel of een link naar een nummer toe dat jou naar andere sferen en andere tijden brengt.
Update over het schrijfproces en Constantijd
De afgelopen twee maanden was ik erg druk met research. Zo heb ik een eerste versie van De Tijd Test ontwikkeld, waarmee mensen hun persoonlijke Tijd Type ontdekken en diens kansen en valkuilen. Ik heb me naar aanleiding van dit artikel van Marjolijn van Heemstra verdiept in koloniale tijd. Ik recenseerde het boek Tijdmeesterschap onder redactie van Marguerithe de Man en Jesse Segers, met daarin buitengewoon interessante tijdoefeningen en inzichten uit de verander- en organisatiekunde. En ik gaf samen met Henriëtte Pluimers een tweedaagse bootcamp aan 10 trainees, die voorafgaand aan de bootcamp een week meededen aan de 7 Day Time Challenge, die ik voor de bootcamp ontwikkelde. Ik ben ontzettend blij met de oogst en inzichten van de twee dagen, en dat ik in het bijzijn van heel leuke en leergierige cursisten zoveel mocht leren (en mijn kennis over verschillende tijdsoorten mocht overbrengen).
Ik heb mezelf een nieuwe schrijfdeadline van 10 augustus opgelegd. Dan moet de eerste versie van het manuscript bij de uitgever liggen. Daarna hoop ik enkele weken op fietsvakantie naar Noorwegen te gaan. In de bergen en de natuur verloopt de tijd immers heel anders dan in ons platte en drukke land, en kan alle denkstof bezinken.
Zomerse groet,
Daniël