Timing en het juiste ogenblik
Iedereen kan de kracht van Kairos gebruiken
De vorige Flessenpost ging over de balans tussen lineaire en circulaire tijd en tussen het archetype mannelijke en het archetype vrouwelijke. Vandaag staan we stil bij één van de zes circulaire tijdsoorten: Krultijd, vernoemd naar de Griekse god Kairos. Naar mijn idee een tijdsoort die onmisbaar is voor een gelukkig leven. We beginnen met wat historische context. Daarna kijken we naar de praktische toepassing van Kairos.
Drie gevleugelde goden van de tijd
In het Oude Griekenland (in zoverre we dat Rijk als één losstaande periode kunnen beschouwen) waren er drie benaderingen en namen voor tijd: Aion, Chronos en Kairos.
Aion is de androgyne schepper van het universum. Staand in een dierenriem die symbool staat voor een kosmisch ei. Afgebeeld met twee spiralende slangen, in de hand twee sleutels (of een fakkel in het geval van Phanes). Aion bevat álle tijd, zowel verleden, heden als toekomst. De ovale cirkel bevat het grote niets, en tegelijkertijd oneindige potentie van bevruchting. Er zijn sterke gelijkenissen met Mithras, de god die aanbeden werd door de profeet Zoroaster (Zarathustra). Ons woord voor eeuw is afkomstig van de Latijnse verbastering Aeon. In het Grieks betekent aion nog steeds 100 jaar. In de geologie is een aeon niet minder dan één miljard jaar.
Chronos is de verdeler en heerser van de menselijke tijd. Oorspronkelijk droeg hij een sikkel, waarmee hij levens oogstte wanneer voltooid. In de late Middeleeuwen wordt hij afgebeeld als skelet met kap (magere hein) en doet de zeis zijn intrede. Hij is de onverbiddelijke tand des tijds die alles vermaalt tot stof. In zijn hand een zandloper als symbool voor de regulier verlopende tijd. De woorden chronometer, chronologisch en chronisch zijn naar dit tijdsbegrip vernoemd. Hij doet vaak geweld aan de jeugd, die hij met huid en haar verslindt (een historische verwarring met Cronos/Saturnus).
Kairos is de god van het juiste ogenblik. Hij staat symbool voor onvoorspelbaarheid en het keren van de kansen. Een gespierde jongeman met vleugels op zijn rug én op zijn hielen. Kairos zit nooit stil. Hij rent/vliegt voorovergebogen van goddelijk ogenblik naar goddelijk ogenblik; plekken waar fortuin voor het grijpen ligt. Zijn hoofd is kaal, behalve één blonde krullende lok die naar voren hangt. Wie oplet, behendig en op tijd is, pakt deze krul stevig vast. Kairos transporteert deze geluksvogel vervolgens binnen no time naar de gewenste plek van bestemming. Wie aarzelt, grijpt mis, ziet zijn kans verkeken en blijft met lege handen achter. In zijn hand houdt Kairos een mes vast, op wiens scherpe snede hij een weegschaal balanceert, symbool voor hoe nauw het juiste moment luistert, en hoeveel beheersing en vaardigheid erbij komt kijken.. In het oude Griekenland werd zijn standbeeld aanbeden voorafgaand aan sportwedstrijden, opdat geluk aan de zijde van het de ene of de andere strijdwagen of worstelaar zou staan.
Oorspronkelijke betekenis van het woord Kairos
De term Kairos is afkomstig uit de krijgskunst en betekent een opening in het harnas van de tegenstander. Boogschutters hoopten met de combinatie van behendigheid en geluk (de juiste windrichting, verdeling van gewicht in de pijl en het moment van afvuren) dodelijk doel te treffen tussen arm- en borstplaat. Geen makkelijke opgave gezien pijlen in deze tijd niet recht maar met een grote boog werden afgeschoten.
Later kreeg het woord de filosofische betekenis van het juiste ogenblik, de perfecte timing, het opportune moment. Hierbij werd een beeltenis verzonnen die zowel angst inboezemt (een sterke man met vooruitgestoken mes) als vriendelijk overkomt omdat hij geluk brengt. Geluk is met de dapperen. Het vergt beheersing, zelfvertrouwen en overgave om Kairos te bedwingen. Zoals topsporters alleen via ontspanning, intuïtie en spiergeheugen tot goddelijke prestaties kunnen komen.
Waarom Kairos in de vergetelheid is geraakt
Naarmate het aanbidden van meerdere goden plaatsmaakte voor het idee van één oppergod en vaststaande lotsbestemming (God’s voorzienigheid) raakt de figuur van Kairos naar de achtergrond. Daarmee verdwijnt ook het idee dat de pijl van de tijd plots een andere richting kan nemen. Het hele bestaan bewoog volgens het Christendom namelijk van een nulpunt (de geboorte en dood van Jezus Christus) naar een onverbiddelijk eindpunt (zijn wederkomst en de stichting van een Koninkrijk op Aarde). Voor afgoden was geen plaats. De seculiere hofnar kreeg de taak om zaken op de kop te zetten en chaos te creëren. Hij jongleert met ballen en kegels en verdrijft de tijd via verhalen, poëzie, muziek en spelen. Maar zijn voornaamste functie is humor en de spot drijven met de machthebbers, niet het brengen van geluk of het aangeven van het juiste ogenblik. De nar maakt gebruik van Kairos, maar is het niet.
In het moderne Griekenland heeft Kairos [Κάιρος] de dubbele betekenis van tijd en het weer, net als le temps, el tiempo en il tempo in het Frans, Spaans en Italiaans. Toepasselijk, want het weer is ook onvoorspelbaar en kan zomaar omslaan. Sterker nog, vele keerpunten in de geschiedenis werden door het weer bepaald. Geluk speelt een grotere rol dan we doorgaans voor lief nemen.
Tijdens de Renaissance maakt Kairos een korte comeback in Italië. Buiten Italië wordt zijn beeltenis overgedragen aan drie godinnen; Ocasio (gelegenheid) Spes (hoop) en Fortuna (geluk). Zij krijgen enkele van zijn eigenschappen toebedeeld zoals een kaal achterhoofd, krullen voor het gezicht en vleugels op de rug. De weegschaal en het mes maken plaats voor een bal. Ook de vleugels op de hielen en de voorovergebogen houding verdwijnen. In plaats daarvan verschijnt soms de hoorn des overvloeds (cornucopia) of een cape / zeil die wind vangen als teken van gunstige omstandigheden.
In de moderniteit verschijnt de mengvorm van Fortuna en Kairos alleen nog abstract, bijvoorbeeld in het gevleugelde wiel van de spoorwegen. De uitvinding van de trein brengt namelijk ongekende snelheid en fortuin met zich mee. Kairos laat daarna weer lange tijd niets van zich te horen, tot hij opduikt als de Gouden Snaai in de reeks Harry Potter boeken. Een gouden balletje dat razendsnel rondvliegt en maar moeilijk te vangen is. Alleen alerte ‘zoekers’ die beschikken over buitengewone behendigheid kunnen hem vangen en de wedstrijd direct in hun voordeel beslissen. In het laatste deel De relieken van de dood, bevat de gouden snaai de oxymoron ‘I open at the close’.
Andere schrijvers over Kairos
In haar boeken Stil de Tijd (2009) en Kairos: een nieuwe bevlogenheid (2014) noemt Joke Hermsen Kairos de tussentijd. Het wezenlijke dat zich afspeelt tussen twee punten in. Het inter esse, dat het leven interessant maakt en smaak geeft. Ook wel bezieling of bevlogen tijd. Volledig in het moment opgaan en de reguliere tijd (Chronos) uit het oog verliezen. Ook wel inspiratie of enthousiasme genoemd. Begeesterd zijn, vervuld zijn van God/leven. Wanneer iemand’s ogen glinsteren omdat ze ergens van aangaan.
Waar Chronos de tijd in saaie, gelijke stukken verdeelt, maakt Kairos er iets buitengewoons van. Kairos bezit de kracht om iedere sterveling op te tillen uit het alledaagse. Hij pakt de reguliere stroom tijd en legt er een lus in. Hierdoor vertraagt én versnelt de tijd. Als een achtbaantrein die een looping ingaat, bovenin bijna tot stilstand komt, en vervolgens met behulp van de achterste karretjes weer momentum opbouwt. Kairos zwiept je alle kanten op en geeft je het gevoel dat je leeft en gewichtloos bent. Alsof alles vanzelf gaat zonder noemenswaardige inspanning. Je belandt vanzelf op de juiste bestemming. Je krijgt datgene waaraan je behoefte hebt vanzelf in de shoot geworpen of het kruist gelukkigerwijs je pad.
Positief psycholoog Mihály Csíkszentmihályi noemt deze staat van zijn Flow. De perfecte balans tussen inspanning en ontspanning. Hij beschrijft hoe we dagelijks meer flow uit het leven kunnen halen door onszelf voldoende uitdaging te geven en werk en bewegen te combineren. De beste ingevingen krijg je als je alles even loslaat. Bijvoorbeeld door een ommetje of een fietstocht terug naar huis te maken. Maar ook het toilet is een vruchtbare plek voor het krijgen van goede ideeën. Je lichaam concentreert zich op een heel andere taak, laat los en schept zo ruimte voor nieuwe ideeën. Albert Einstein en Salvador Dalí zochten de tussentijd op door een zilveren bal of lepel in hun hand te houden tijdens het slapengaan. Wanneer hun hand verslapte en het zilver de grond raakte, wekte het geluid ze op en schreven ze ideeën voor nieuwe werken op. Tussen waken en slapen gebeuren interessante dingen…
Kairos is niet alleen de muze van de sporters, maar ook van kunstenaars, poëten, ambachtslieden en redenaars. Hij voorziet hen allen van de juiste timing. De ultieme meesters daarvan, en de erfopvolgers van de nar, zijn standup comedians. Door de perfecte afwisseling van stilte, opbouw van spanning en een moment van loslaten wekken ze een lach en heerlijk gevoel van opluchting op bij het publiek, soms tot tranen aan toe. Hun geheim is heel veel oefenen en hun intuïtie volgen. Alle zaaltjes afgaan met alle soorten publiek. En zelfs dan blijft het een kwestie van geluk hebben. Soms heb je je dag niet en kun je niet tot prestaties komen. Kairos/Fortuna is ons niet altijd goed gezind.
Hoe creëren we krultijd?
Hoewel de figuur van Kairos niet overal aanwezig is, zijn de vormen waarop Griekse kunstenaars hem hebben gebaseerd dat wel. Krullen zijn draaiende spiralen, vortexen en draaikolken. Het is heel makkelijk om krullende bewegingen te maken met ons lichaam. Denk aan de benen tijdens het fietsen, wandelen of huppelen. De herhalende rotatie, cirkelbeweging en cadans stimuleert flow, waarop een gelukzalig gevoel zich van ons meester maakt. Piekergedachtes worden verdreven en de intuïtie neemt het over. Meester Miyagi uit The Karate Kid doet het voor via de Wax on, Wax off oefening. Eerst de pols van de ene hand de ene kant op draaien, dan de andere kant omgekeerd.
Sporten waar evenwichtbeheersing een belangrijke rol speelt zijn extra bevorderlijk om in de flow te komen. Denk aan fietsen, klimmen, tai chi, yoga, dansen, roeien, turnen, surfen, skaten, snowboarden, schaatsen, zeilen en meer. Ambachten zoals brood kneden, potten bakken, en textiel haken wekken dit gevoel ook op. De tuin omspitten is een typisch klusje vol krulbewegingen. Evenals het bespelen van een muziekinstrument (de strijkstok van een viool die heen en weer gaat, hand-oog coördinatie voor de piano, gitaar of contrabas). Hoe meer zintuigen in opperste staat van paraatheid zijn, hoe eerder de tijd voorbij vliegt. Ook een goede vrijpartij hoort hier natuurlijk bij. Lichaam en geest in optima forma met elkaar betrokken.
Passieve niet-uitdagende cognitieve activiteiten brengen mensen juist niet in een flow maar wekken lethargie op. Als het lichaam stilzit wordt het ongelukkig. Uitzondering op die regels is misschien een nieuwe taal oefenen, omdat hier wel de linker hersenhelft wordt geactiveerd. En ook in het theater of in een (poëzie) voordracht kan een adembenemende, sublieme ervaring ontstaan met behulp van Kairos. In de rhetorica wordt Kairos/timing als essentieel instrument gezien om met de aandacht en verwachting van het publiek te spelen. Geen staccato voordracht met voorspelbare pauzes is het devies, maar tempo- en toonwisselingen, variatie en herhaling. Stel je de stemmen van twee sprekers op een notenbalk voor, dan is het publiek veel meer geboeid door de stem die enkele loopings maakt dan de stem die op één toon en één volume blijft spreken. Leraren en docenten maken hier handig gebruik van door af en toe te fluisteren. Soms is niets krachtiger dan stilte.
Tot dusver mijn verhaal over Kairos. Ik ben benieuwd naar jullie ervaringen. Welke activiteit doet jou de tijd vergeten? Heb je momenten van goddelijke timing meegemaakt? En heb je zelf tips om krultijd op te wekken? Deel vooral jouw ervaring in de commentaar sectie hieronder.
Andere tips en ontdekkingen over tijd
Komende zondag 7 april vindt er in Amsterdam een prachtig programma plaats over het symbioceen, het tijdperk dat het anthropoceen opvolgt. Mede georganiseerd door De Chrononauten. Tussen 11.00 en 18.00 uur neem je deel aan een stadswandeling, veganistische lunch, een college door Glenn Albrecht en een toneelstuk door Gouden Haas. Bestel tickets voor Maak Plaats vanaf 40 euro voor kunstenaars en studenten, 50 euro voor abonnees van de Chrononauten en 75 euro reguliere prijs. Ik heb nog een kaartje over, mocht je geïnteresseerd zijn.
In antiquariaat Fenix kwam ik deze klok tegen, geïntegreerd in de kaft van een thriller uit 1942. De wijzers stonden stil, dus was het ook letterlijk Zero Hour. In de boekwinkel ontdekte ik twee interessante boeken en een essay Nu is er ook Toen (1992) van André de Laet, De Grenzen van de Tijd van Jeremy Rifkin (1987) en Zonnekalender en Gouden Tijd van Henk Singor (1999). Rondstruinen tussen oude boeken geeft me altijd bijzonder veel voldoening omdat het lijkt of je vondst geheel aan het toeval is overgelaten. Terwijl er ook een stukje kennis en kunde bij komt kijken in de vorm van de uitmuntende boekenkennis van de medewerkers.
Tijdens het schrijfproces van Pluk de Tijd ben ik door Kairos op mijn wenken bediend met bakken vol inspiratie. Zo speelt ieder hoofdstuk zich nu af in een specifieke arena, wat ik een tempotoop noem. Er staan twee interviews over voorspellen en toekomstdenken gepland met een astroloog en een trendwatcher. Een gesprek met professor Eugene Sutorius leverde waardevolle inzichten op over hoe Kairos een prominente rol speelt in de speeches van beroemde politici.
Ik heb Saving Time van Jenny Odell (2023) eindelijk uitgelezen. Een boek over verschillende soorten tijd, gesitueerd in hedendaags Californië. Het gaat veel over natuurtijd en kolonialisme/kapitalisme. Het gaf mij weinig opbeurends mee, maar wel enkele waardevolle kruisverbanden en culturele opvattingen van tijd.
Van mijn lokale boekwinkel hoorde ik dat Rebecca Struther’s The Hands of Time (2023) in het Nederlands verschijnt onder de titel ‘Voor alles is er een uur’. Ik heb intens genoten van deze non-fictie, waarin Rebecca je meeneemt op reis door de geschiedenis van het uurwerk en haar fascinerende atelier beschrijft.
Dankzij een geweldig artikel van Bregje Hofstede op De Correspondent (Waarom ik niet ‘in het moment’ kan - en wil - leven) kwam ik het boekje Time and the Art of Living (1982) van Robert Grudin op het spoor. Het bevat prachtige observaties over tijd. Ik moet het boek nog uitlezen maar deel alvast één van de pareltjes met jullie.
Hasta la vista, tot de volgend editie van Flessenpost! Waardeer je deze nieuwsbrief, stuur hem dan vooral door aan vrienden, familie of collega’s.
Thanks for sharing this Daniel, it makes for interesting reading (with google translate by my side) 💗Goretti
Dank je wel voor je prachtige artikel. Ik ben al jaren bezig met Chronos en Kairos in mijn workshops en trainingen (timemanagement en personal lean). Substack kende ik alleen van horen zeggen. Ook dat is dus een plus. 👍🙏 groet van Ad